کمبود تستوسترون چیست؟
تستوسترون همان هورمون مردانه است که در بیضهها تولید میشود. سطح هورمون تستوسترون برای عملکرد و رشد جنسی طبیعی در مردان اهمیت زیادی دارد. این هورمون در دوران بلوغ (سالهای نوجوانی)، باعث بروز ویژگیهای مردانه مانند موهای صورت و بدن، کلفتتر شدن صدا و افزایش حجم عضلات میشود. مردان برای ساخت اسپرم نیز به تستوسترون نیاز دارند. به طور کلی با افزایش سن، سطح تستوسترون کاهش مییابد، بنابراین مردان مسن معمولاً با مشکل کمبود تستوسترون رو به رو میشوند.
کمبود تستوسترون یعنی چه؟
سطح هورمون تستوسترون در بعضی از مردان پایینتر است. این مشکل با نام کمبود تستوسترون (TD) یا تستوسترون پایین (Low-T) شناخته میشود. کمبود تستوسترون از طریق انجام آزمایش خون صبحگاهی اندازه گرفته میشود. به طور کلی اگر در دو تست خون متوالی، میزان تستوسترون خون کمتر از ۳۰۰ نانوگرم در هر دسی لیتر باشد، فرد به کمبود تستوسترون یا تستوسترون پایین مبتلا است. این مشکل میتواند با علائم زیر همراه باشد:
- کاهش توانایی جنسی
- خستگی
- کاهش توده عضلانی
- کج خلقی
- اختلال در نعوظ
- افسردگی
البته دلایل دیگری نیز برای بروز این علائم وجود دارند: استفاده از مواد مخدر (افیون)، برخی مشکلات مادرزادی، از بین رفتن یا آسیب به بیضهها، دیابت و چاقی (اضافه وزن). در صورت بروز هریک از این علائم بهتر است به پزشک مراجعه کنید.
تستوسترون درمانی (TT)
در صورت بروز علائم کمبود تستوسترون، استفاده از روش تستوسترون درمانی میتواند گزینه مناسبی برای حل مشکلات شما باشد. در بعضی از موارد، تستوسترون درمانی به شدت توصیه میشود، مانند مشکلات مادرزادی (سندرم کلاین فلتر) یا در مواردی که بیضهها به دلیل جراحی، تروما، عفونت یا سایر موارد مشابه برداشته شده یا از بین رفته باشند. سازمان FDA آمریکا، تستوسترون درمانی را به عنوان روش مناسبی برای حل مشکلات کاهش تستوسترون به دلیل اختلال بیضهها و غده هیپوفیز تأیید کرده است.
این روش درمانی ممکن است بسیار مؤثر باشد اما با برخی عوارض جانبی (بالقوه مضر) همراه است. برخی از این عوارض به طور قطع با این روش درمانی مرتبط هستند، در حالی که در مورد دلایل برخی دیگر از عوارضها همچنان اتفاق نظر قطعی وجود ندارد. عوارضهایی مانند افزایش خطر ابتلا به بیماری قلبی یا سکته مغزی در بعضی از مردان جزو عوارضی هستند که اتفاق نظر قطعی روی آنها وجود ندارد. به دلیل وجود چند مطالعه بالینی در این زمینه، اداره FDA آمریکا تاکید میکند که روی تمام محصولات تستوسترون برچسب مربوط به این عوارض قرار داشته باشد.
قبل از استفاده از این روش درمانی و در هنگام انجام آن، مردان باید به صورت دورهای از نظر بیماریهای قلبی و سکته مغزی بررسی شوند. با این حال همچنان مشخص نیست که تستوسترون درمانی چه تاثیری روی بیماریهای قلبی یا سکتههای مغزی دارد.
کاهش تستوسترون چقدر در مردان شایع است؟
به طور کلی آمار دقیقی در مورد شیوع تستوسترون پایین در مردان وجود ندارد. با این حال دادهها حاکی از آن است که به طور کلی حدود ۱/۲ درصد از مردان ممکن است با کاهش تستوسترون روبه رو باشند. علاوه بر این احتمال داده میشود که تقریباً ۵۰ درصد مردان بالای ۸۰ سال از کمبود تستوسترون رنج میبرند. تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.
این مشکل در مردانی که دیابت دارند یا دارای اضافه وزن هستند بیشتر دیده میشود. در یک مطالعه تحقیقاتی، ۳۰ درصد از مردانی که اضافه وزن داشتند به کمبود هورمون مردانه مبتلا بودند. در مقابل تنها ۴/۶ درصد از افراد دارای وزن طبیعی در این تحقیق مبتلا به این مشکل تشخیص داده شدند. در همان مطالعه، دیابت نیز به عنوان یک عامل اصلی در افزایش خطر ابتلا به کاهش هورمون مردانه اعلام شد. در یک مطالعه دیگر ۵/۲۴ درصد از مردان مبتلا به دیابت دارای کمبود تستوسترون بودند در حالی که این آمار در افراد سالم به نصف کاهش پیدا کرده و به حدود ۶/۱۲ درصد میرسد.
نشانههای کمبود تستوسترون
علائم و نشانههای زیادی وجود دارند که نشان دهنده کمبود هورمون مردانه هستند. بعضی از این علائم به صورت مستقیم به کمبود تستوسترون مرتبط هستند اما بعضی دیگر به عنوان علائم غیر مرتبط شناخته میشوند.
علائم اختصاصی کاهش تستوسترون
این علائم مستقیماً با کاهش هورمون مردانه مرتبط هستند:
- کاهش توانایی جنسی
- کاهش عملکرد نعوظ
- از دست دادن موهای بدن
- کاهش رشد ریش
- از دست دادن توده عضلانی
- وجود احساس خستگی
- چاقی (اضافه وزن)
- علائم افسردگی
علائم غیر مستقیم کاهش تستوسترون
علائم غیر مستقیم علائمی هستند که ممکن است با کمبود هورمون مردانه ارتباطی نداشته باشند. مانند:
- سطح انرژی، استقامت و قدرت بدنی پایینتر
- حافظه ضعیف
- مشکل در پیدا کردن کلمات در هنگام حرف زدن
- تمرکز ضعیف
- خوب کار نکردن در محل کار
داشتن یک مورد از علائم اختصاصی یا غیر اختصاصی به معنای این نیست که شما با مشکل کمبود هورمون تستوسترون روبه رو هستید. با این حال، اگر تجربه یک یا چند مورد از این علائم را دارید، مخصوصاً اگر به تازگی این موارد را تجربه کرده باشید، بهتر است تا سطح هورمون مردانه خود را بررسی کنید.
علاوه بر موارد بالا، توصیه میشود در صورت مشاهده مواردی مانند کم خونی، کاهش تراکم استخوان، دیابت، شیمی درمانی و تابش اشعه به بیضهها، HIV، مصرف مواد مخدر، ناباروری مردان، اختلال عملکرد هیپوفیز یا مصرف بیش از حد کورتیکواستروئید ها در مردان، آزمایشهای مربوط به هورمون مردانه نیز در دستور کار کلینیکهای درمانی قرار بگیرد.
عوامل کمبود تستوسترون
بعضی از افراد از همان زمان تولد با شرایطی رو به رو هستند که موجب به کمبود هورمون مردانه در آنها میشود:
- سندروم کلاینفلتر
- سندرم نونان
- ابهام در اندام جنسی (اندامهای جنسی به گونهای رشد میکنند که با حالت معمول متفاوت هستند)
در موارد زیر نیز ممکن است مردان با کمبود هورمون تستوسترون رو به رو شوند:
- وارد شدن آسیب به بیضهها در تصادفات
- خارج کردن بیضهها به دلیل وجود سرطان
- شیمی درمانی و پرتو درمانی
- عفونت
- بیماری غده هیپوفیز که منجر به کمبود هورمون میشود
- بیماری خود ایمنی (وقتی بدن آنتی بادیهایی را ایجاد میکند که به سلولهای خود حمله میکنند)
اساساً زمانی که بیضهها هورمون مردانه کمتری نسبت به حالت طبیعی تولید میکنند، سطح این هورمون مهم در خون کاهش پیدا میکند. کاهش هورمون مردانه میتواند به دلایل زیر نیز مرتبط باشد:
- پیری
- چاقی
- سندرم متابولیک (فشار خون بالا، قند خون بالا، سطح کلسترول بالا و تجمع چربی شکمی)
- استفاده از داروهای ضد درد
وجود بیماریهای خاص:
- اچ آی وی (حدود ۳۰ درصد)
- ایدز (حدود ۵۰ درصد)
تشخیص
ممکن است تستوسترون پایین عوامل مختلفی داشته باشد، اما به طور کلی اندازه گیری سطح تستوسترون خون متداولترین راه برای تشخیص وجود بیماری TD یا Low-T است. پزشک در هنگام ویزیت، علاوه بر تست خون، با بررسی سابقه پزشکی و معاینه فیزیکی به دنبال نشانههای دیگری این بیماری خواهد بود.
سابقه پزشکی
پزشک ممکن است در هنگام بررسی سابقه پزشکی در مورد وجود علائم زیر از شما سؤال کند
- سردرد، تغییر میدان بینایی (علائم احتمالی وجود توده مغزی مانند تومور هیپوفیزی)
- رشد دوران بلوغ
- سابقه ضربه به سر
- جراحی جمجمه یا سابقه تومور مغزی
- آنوسمی (از بین رفتن توانایی بویایی)
- آسیب به بیضهها
- اوریون بعد از بلوغ
- استفاده از آستروئیدهای آنابولیک
- استفاده از مواد مخدر
- استفاده از داروها (از جمله داروهای با پایه مورفین، ضد دردها و …)
- تاریخچه شیمی درمانی یا پرتو درمانی
- سابقه خانوادگی بیماریهای مرتبط با کمبود هورمون مردانه
- سابقه سکته مغزی یا حمله قلبی
- سابقه کم خونی غیر قابل توضیح
معاینه فیزیکی
پزشک شما ممکن است موارد زیر را بررسی کند
- شاخص BMI یا اندازه گیری دور کمر برای تعیین میزان چاقی
- سندرم متابولیک. وجود همزمان فشار خون، قند خون و کلسترول بالا به همراه چربی اطراف شکمی
- الگوی موی
- وجود سینههای بزرگ
- اندازه بیضهها
- بررسی پروستات و هرگونه ناهنجاری
گرفتن آزمایش
پزشک شما ممکن است دستور گرفتن آزمایشات خون مختلفی را صادر کند:
- سطح کلی تستوسترون خون
- سطح هورمون لوتئینه کننده (LH)
- سطح پرولاکتین خون
- سطح Hgb یا هموگلوبین خون
موارد زیر نیز ممکن است در لیست آزمایشهای اضافه قرار داشته باشند و به تشخیص کمک کنند:
- سطح هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH)
- در صورت علائم مرتبط با سینه، آزمایش هورمون استرادیول
- اندازه گیری HbA1C مرتبط با بیماری دیابت
- آزمایش تراکم استخوان
- کاریوتایپ (تست کروموزم)
درمان بیماری کمبود هورمون مردانه
در سالیان اخیر، رسانهها اطلاعات بیشتری در مورد درمان این بیماری یا همان تستوسترون تراپی (TT) در اختیار مردم قرار میدهند و مردان عموماً ۴۰ تا ۶۴ ساله بیشتری مورد آزمایش و درمان TT قرار گرفتهاند. بعضی از مردان، به دلیل داشتن علائم مشخص، خواستار تستوسترون تراپی حتی بدون انجام آزمایشهای اولیه هستند. البته این کار برای این مردان ممکن است مفید نباشد و حتی خطراتی در پی داشته باشد. سطح کلی تستوسترون همواره قبل از انجام TT باید مورد آزمایش قرار بگیرد.
توصیه میشود، تستوسترون تراپی فقط برای مردانی انجام گیرد که سطح هورمون مردانه آنها کمتر از ۳۰۰ نانوگرم در دسی لیتر باشد.
زمانی که روش درمانی TT را آغاز میکنید، کاهش وزن و افزایش فعالیتهای بدنی ممکن است به روند بهتر درمانی و افزایش سطح هورمون مردانه کمک کند. ممکن است در این مدت سطح Hgb (هموگلوبین خون) به سطح Hct (هماتوکریت) اندازه گیری شود. این آزمایش به بررسی غلظت خون کمک میکند.
غلظت خون بالا ممکن است باعث لخته شدن خون شود. پزشک با اندازه گیری نسبت Hgb به Hct مطمئن میشود که در هنگام تستوسترون تراپی غلظت خون بیش از اندازه بالا نرود.
اگر در معرض خطر بیماریهای قلبی قرار داشته باشید، پزشک در زمان درمان با TT مرتباً وضعیت شما را بررسی خواهد کرد. همچنین شاید از دستورالعملهای خاصی برای کاهش ابتلا به بیماریهای قلبی عروقی استفاده کند.
با انجام تستوسترون تراپی، پزشک سعی میکند سطح هورمون مردانه را به بیش از ۳۰۰ نانو گرم در دسی لیتر برساند. ولی ممکن است سطح دقیق این افزایش در افراد مختلف متفاوت باشد. توصیه میشود در نیمه راه درمان میزان تستوسترون به ۴۵۰ تا ۶۰۰ نانوگرم در دسی لیتر افزایش یابد. تغییرات ممکن است طی ۳ تا ۶ ماه بعد از درمان ظاهر شوند.
اگر سطح کلی تستوسترون خون به حالت عادی بازگردد و هنوز علائمی داشته باشید، احتمالاً دلایل دیگری برای علائم شما وجود دارد. به همین دلیل ممکن است پزشک فرآیند TT را متوقف کند و راههای دیگری برای تشخیص دلایل اصلی علایم در پیش بگیرد.
چگونه تستوسترون مصرف کنیم؟
به طور کلی ۵ روش مختلف برای مصرف تستوسترون وجود دارد: ترنسدرمال (جذب از طریق پوست)، تزریق، مصرف دهانی، مصرف از طریق بینی و کاشت pellets هورمون تستوسترون (کاشت کپسول تستوسترون). هیچ کدام از این روشها برتری خاصی نسبت به روش دیگر ندارند. در هنگام تستوسترون تراپی و مصرف تستوسترون، پزشک مرتباً سطح کلی هورمون مردانه را در خون اندازه گیری میکند. در اینجا اشاره کوتاهی به روشهای مختلف مصرف تستوسترون میکنیم.
ترنسدرمال (موضعی)
در این روش از انواع گوناگون ژلهای موضعی، کرمها، مایعات و پچ ها استفاده میشود. جذب داروها های موضعی اغلب حدوداً ۴ روز طول میکشد. با قرار گرفتن یک روکش روی محل قرار گیری داروها میزان جذب آنها افزایش پیدا خواهد کرد.
- این ژلها، کرمها، مایعات و پچ های موضعی را روی پوست خشک و بدون بریدگی قرار دهید یا بمالید.
- تا زمان تجدید عمل قبلی، پوست خود را نشویید.
- نباید کسی به محل قرار گیری این داروهای موضعی دست بزند؛ خصوصاً زنان و کودکان.
- لباسهای خود را جدا از افراد دیگر خانواده بشورید
پچ های موضعی همانند چسب زخمهای آغشته به دارو هستند. این پچ ها را روی پوست میگذارید و رها میکنید تا نوبت به پچ بعدی برسد. احتمال لمس و جذب دارو توسط سایر افراد با استفاده از پچ تستوسترون کاهش مییابد.
تزریق تستوسترون
تزریق هورمون مردانه دارای تأثیر کوتاه مدت و بلند مدت است. داروی کوتاه مدت معمولاً زیر پوست یا در عضله تزریق میشود. ولی داروی بلند مدت فقط در عضله تزریق میشود. تزریق کوتاه مدت معمولاً دو بار در هفته یا هر دو هفته یکبار انجام میشوند. در مقابل، داروی بلند مدت معمولاً هر ۸ تا ۱۲ یکبار تا رسیدن به سطح تستوسترون دلخواه انجام میگیرد.
جذب دهانی
جذب دهانی هورمون مردانه از طریق قرار گرفتن یک پچ کوچک در بالای دندان پیشین انجام میگیرد. این پچ شبیه یک قرص است اما نباید آن را جویید یا بلعید. داروی جذب دهانی تستوسترون طی ۱۲ ساعت جذب میشود. روش جذب دهانی نسبت به بلع دارو، عوارض جانبی کمتری نسبت به روش بلعیدن برای کبد دارد اما ممکن است باعث سردرد یا سوزش در محل قرار گیری شود.
جذب از راه بینی
این روش مصرف تستوسترون به وسیله یک ژل انجام میشود. شما باید معمولاً سه بار در روز ژل حاوی هورمون را به هر دو سوراخ بینی پمپ کنید.
کاشت کپسول تستوسترون یا ایمپلنت تستوسترون
پزشک معمولاً کپسول حاوی تستوسترون را زیر پوست بالای لگن یا باسن شما قرار میدهد. در روش کاشت کپسول، پزشک ابتدا از بیهوشی موضعی استفاده میکند، سپس یک برش کوچک در پوست میدهد و کپسولها را درون بافت چربی زیر پوست شما قرار میدهد. مواد درون کپسول به آرامی و در طی حدود ۳ تا ۶ ماه آزاد میشوند.
در مورد انتخاب بهترین روش باید با پزشک خود مشورت کنید.
آیا تستوسترون درمانی عوارض دارد؟
روش درمانی TT عوارض جانبی به همراه دارد. برخی از عوارض جانبی خفیف و بعضی دیگر شدیدتر هستند. شما میتوانید با خود در مورد عوارض مصرف تستوسترون صحبت کنید. برخی از عوارض جانبی این روش درمانی به شرح زیر است:
- در هنگام استفاده از داروهای موضعی ممکن است قرمزی در محل پوست ایجاد شود. پچ ها نیز میتوانند باعث خارش و بثورات پوستی شوند. تعداد کمی از بیماران درد کمر را نیز گزارش میدهند.
- در هنگام تزریقهای کوتاه مدت هورمون مردانه، ممکن است در محل تزریق شاهد بعضی حساسیتها باشید. برخی از افراد در مقابل تزریقهای بلند مدت واکنشهای جدی آلرژیک داشتهاند. به همین دلیل بعد از انجام تزریقهای طولانی مدت باید برای مدتی تحت نظر پزشک باشید.
- در هنگام استفاده از کپسولهای تستوسترون کاشته شده، عوارض جانبی بیشتر شامل تورم، درد، کبود و در موارد کمی هماتوم (لخته شدن خون زیر پوست) میشود.
- خطر اریتروسیتوسیز (افزایش غیر طبیعی هموگلوبین و هماتوکریت)
- مصرف تستوسترون ممکن است تولید طبیعی اسپرم را مختل کند. اگر در حال تصمیم گیری برای فرزند داشتن هستید نباید تستوسترون تراپی انجام دهید. البته پزشک میتواند راه حلهای جایگزین را برای حفظ تولید اسپرم توصیه کند.
- داروهای موضعی هورمون مردانه میتوانند به راحتی توسط دیگران لمس و جذب شوند. زنان و کودکان بیشتر در معرض خطر اثرات مضر جذب این مواد هستند. بنابراین ناحیه آغشته به هورمونهای مردانه را بپوشایند و مراقبت باشید کسی به آن دست نزد.
نکاتی که باید در مورد عوارض مصرف تستوسترون بدانید:
- هیچ مدرکی دال بر تأثیر TT در سرطان پروستات وجود ندارد
- هیچ مدرک محکمی که روش درمانی TT را به لختههای وریدی مرتبط کند وجود ندارد.
- تا به حل مدرک مستندی مبنی بر اینکه تستوسترون تراپی خطر مشکلات قلبی عروقی را افزایش یا کاهش میدهد وجود ندارد.
مراقبتهای بعد از درمان
به یاد داشته باشید که شرایط هر فرد با دیگری متفاوت است و بدن هر فرد پاسخ متفاوتی به درمان میدهد. TT ممکن است به بهبود عملکرد نعوظ، تحریک جنسی، تراکم مغز استخوان، کم خونی، توده اضافه یا علائم افسردگی کمک کند. با این حال، هیچ مدرک محکمی در مورد تأثیر درمان با هورمون مردانه در بهبود حافظه، دیابت، افزایش انرژی، کاهش خستگی، میزان لیپید یا کیفیت زندگی وجود ندارد.
شما ممکن است به چک آپ های روتین برای مطمئن شدن از نرمال بودن سطح کلی هورمون مردانه در خون نیاز داشته باشید. بیمارانی که در هنگام TT شرایط پایداری دارند باید هر ۶ تا ۱۲ ماه مورد آزمایشهای مختلف قرار بگیرند. اگر اضافه وزن دارید، سعی کنید وزن خود را تا حد نرمال کاهش دهید. افزایش فعالیتهای فیزیکی میتواند به کاهش وزن و درمان کمبود تستوسترون کمک کند.